lê quý đôn là ai

Lê Quý Đôn
Bức tượng Lê Quý Đôn bên trên Trường Trung học tập phổ thông Lê Quý Đôn, Q.3, Thành phố Hồ Chí Minh Bạn đang xem: lê quý đôn là ai
Sinh	2 mon 8 năm 1726 Thái Bình
Mất	11 mon 6 năm 1784 (57 tuổi) Hà Nam
Bút danh	Doãn Hậu, Quế Đường
Nghề nghiệp	Nhập thị Bồi tụng Quốc tử giám Tư nghiệp
Quốc tịch	Đại Việt
Dân tộc	Kinh
Tư cơ hội công dân	Đại Việt
Tác phẩm nổi bật	Đại Việt thông sử Toàn Việt ganh đua lục Phủ biên tạp lục
Phối ngẫu	Lê Thị Trang
Con cái	Lê Quý Kiệt Lê Quý Châu Lê Quý Tá Lê Quý Nghị
Thân nhân	Lê Trọng Thứ (cha, 1693–1783) Trương Thị Ích (mẹ)

Lê Quý Đôn () (chữ Hán: 黎貴惇, 2 mon 8 năm 1726 – 11 mon 6 năm 1784), thương hiệu khi nhỏ là Lê Danh Phương,^[1][2] tự động Doãn Hậu (允厚), hiệu Quế Đường (桂堂), là vị quan liêu thời Lê trung hưng, cũng chính là thi sĩ và được ca ngợi là "nhà chưng học tập rộng lớn của nước ta vô thời phong kiến".^[3]

Ở thế kỷ 18, những trí thức văn hóa truyền thống, khoa học tập của dân tộc bản địa được thu thập hàng trăm ngàn năm cho tới hiện nay đã ở vô quy trình xúc tích, tiến bộ cho tới trình độ chuyên môn cần khối hệ thống, phân loại. Thực tế khách hàng quan liêu này yên cầu cần đem những cỗ óc bách khoa, Lê Quý Đôn với học tập vấn uyên chưng của tôi đang trở thành người "tổng hợp" từng trí thức của thời đại.

Tác phẩm của Lê Quý Đôn đo đếm đem đến 40 cỗ, bao hàm hàng ngàn quyển, tuy nhiên một trong những bị côn trùng ông tơ ăn thất lạc.

Thân thế và sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sinh ngày 5 mon 7 năm Bính Ngọ (2 mon 8 năm 1726) bên trên xã Diên Hà, thị xã Diên Hà, trấn Sơn Nam, ni là thôn Đồng Phú nằm trong xã Độc Lập, thị xã Hưng Hà, tỉnh Tỉnh Thái Bình.

Ông là nam nhi cả của ông Lê Phú Thứ (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ),^[4] đỗ Tiến sĩ năm chỉ Thái thứ hai (Giáp Thìn, 1721) và thực hiện quan liêu trải cho tới chức Hình cỗ Thượng thư, tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh vào năm 1694 và đem hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn liếng là chúng ta Lý ở thị xã Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì rời nàn nên mái ấm gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là thị xã Thái Thụy, Thái Bình). Về sau mái ấm gia đình ông lại cho tới cư ngụ ở xã Diên Hà, thị xã Hưng Hà nằm trong tỉnh.^[4] Mẹ Lê Quý Đôn thương hiệu Trương Thị Ích, là phụ nữ loại tía của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan liêu, tước đoạt Hoằng Phái hầu.

Ba đợt đỗ đầu[sửa | sửa mã nguồn]

Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là kẻ ham học tập, lanh lợi, đem trí ghi nhớ đảm bảo chất lượng, được người đương thời xem là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi tác, ông đang được hiểu được rất nhiều bài bác vô Kinh Thi. Năm 12 tuổi tác, ông đang được học tập "khắp kinh, truyện, những sử, những sách của bách gia chư tử".^[5]

Năm Kỷ Mùi, ông theo đòi phụ thân lên học tập ở kinh kì Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông tham gia dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) khi 18 tuổi tác. Sau Lúc đỗ Giải nguyên vẹn năm 1743, vì thế không thích trùng thương hiệu với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh dân cày đang được nổi lên kháng triều đình, nên ông đang được thay tên là Lê Quý Đôn.^[1][2] Sau cơ, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu thực hiện bà xã. Bà là phụ nữ loại 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).

Tuy đỗ đầu khoa ganh đua Hương, tuy nhiên ganh đua Hội bao nhiêu đợt ông đều ko đỗ. Ông ở trong nhà dạy dỗ học tập và viết lách sách trong vòng 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông thực hiện vô quy trình này (Kỷ Tỵ, 1749).^[6][7]52), ông lại tham gia dự thi Hội, và đợt này thì đỗ Hội nguyên vẹn. Vào ganh đua Đình, ông đỗ luôn luôn Bảng nhãn. Vì kỳ ganh đua này sẽ không lấy đỗ Trạng nguyên vẹn nên kể như cả tía đợt ganh đua ông đều đỗ đầu.

Làm quan[sửa | sửa mã nguồn]

Sau Lúc đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),^[8][a] Lê Quý Đôn được vấp ngã thực hiện Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung thực hiện Toản tu quốc sử vô ngày xuân năm Giáp Tuất (1754).

Năm Bính Tý (1756), ông được cử cút điều tra ở trấn Sơn Nam, phát hiện "6, 7 viên quan liêu ăn ăn năn lộ".^[9] Tháng 5 năm cơ, ông được biệt phái sang trọng phủ Chúa coi việc quân sự chiến lược (chức Tri Binh phiên).^[9] Ba mon sau, ông được cử cút giao kèo những đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi lấy quân cút tấn công quân của Hoàng Công Chất.^[10]

Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng thực hiện Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông viết lách Quần thư khảo biện.

Đi sứ ngôi nhà Thanh[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông thất lạc, triều đình cử ông thực hiện Phó sứ, tước đoạt Dĩnh Thành bá, nhằm cùng theo với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú đứng đầu phái bộ sang trọng ngôi nhà Thanh (Trung Quốc) cáo phó và nộp cống (1760).

“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng loại trăng tròn (1759) sai những ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú sang trọng tuế cống ngôi nhà Thanh, thêm vô việc cáo phó vua [Lê] Ý Tông. ”

Trên lối sang trọng Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy những quan liêu lại ngôi nhà Thanh đem thói thân quen gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan liêu, di mục" (quan lại từng rợ), ông lên giờ phản đối, kể từ đấy chúng ta mới nhất gọi là "An Nam cống sứ".^[11][12] Việc đáng chú ý nữa vô chuyến du ngoạn sứ này này đó là ông và đã được những quan liêu rộng lớn triều Thanh như Binh cỗ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công cỗ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần không giống tìm tới thăm hỏi.

Đặc biệt, lúc tới thực hiện lễ ở năng lượng điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn bắt gặp đoàn sứ thần Triều Tiên bởi Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) hàng đầu (còn đem Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau cơ, ông đã thử thơ với chúng ta và mang lại chúng ta coi tía kiệt tác của tôi là Thánh tế bào hiền khô phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.^[10] Tài văn học và ứng đáp của ông thực hiện mang lại chúng ta "phải tôn trọng",^[13] "phải ca ngợi ngợi".^[14]

Một vô số những bài bác thơ Lê Quý Đôn gặp mặt với những sứ thần Triều Tiên:^[15]

“ 送朝鮮國使其一

異邦合志亦同方，
學術本從先素王。
完福共欣歌五善，
逸才偏愧乏三長。
側釐白錘交投贈，
端委洪疇覓表章。
信筆書黃終歉歉，
粲花清論過揄揚。

Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ nhất

Dị bang ăn ý chí diệc đồng phương,
Học thuật phiên bản tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc nằm trong hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam ngôi trường.
Trắc ly, bạch trụy phó đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín cây viết thư hoàng công cộng khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận vượt lên trên du dương.

Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1

Khác bang tuy nhiên ăn ý chí, cũng và một phía,
Học thuật vốn liếng nằm trong theo đòi Tiên Tố Vương.
Cùng sướng với cái phúc được hoàn toàn vẹn, ca lên bài bác ca ngũ thiện,
Riêng ngượng ngùng cho chính mình lấy phô bày tài năng và lại ko đầy đủ tam ngôi trường.
Giấy trắc ly và giấy tờ bạch trụy trao tặng cho nhau,
Phép đoan ủy và phép tắc hồng trù nhìn thấy ở biểu chương.
Thả mức độ viết lách văn sửa chữ, thiệt uyển gửi,
Miệng tươi tắn như hoa luận bàn, rõ rệt lại vượt lên trên tôn vinh. ”

— Lê Quý Đôn   

Biên biên soạn sách[sửa | sửa mã nguồn]

Trở về nước (Nhâm Ngọ, 1762), ông được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn lâm, rồi thực hiện Học sĩ ở Bế Tắc thư những nhằm duyệt kỹ sách vở và giấy tờ, Ngô Thì Sĩ lưu giữ chức Chính tự động. Sách Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục viết lách rằng:^[16]

Bổ dụng Nguyễn dựa Lân và Lê Quý Đôn sung thực hiện học tập sĩ vô Bế Tắc thư những, nhằm duyệt kỷ sách vở và giấy tờ, lựa chọn người dân có văn học tập là bọn Ngô Thì Sĩ sung lưu giữ chức chủ yếu tự động trong những.

Năm Quý Mùi (1763), ông viết lách Bắc sứ thông lục. Trong khoảng chừng thời hạn 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn rất nhiều lần được cử coi ganh đua Hội.^[17]

Năm Giáp Thân (1764), ông dưng sớ van nài thiết lập pháp chế, vì thế thấy một trong những quan liêu lại khi bấy giờ "đã vượt lên trên sử dụng quyền bính, giầy xéo lên pháp luật", tuy nhiên ko được chúa nghe.^[18][9] Cũng vô năm cơ, ông được cử thực hiện Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi thay đổi thực hiện Tham chủ yếu xứ Thành Phố Hải Dương (Ất Dậu, 1765), tuy nhiên ông dưng sớ không sở hữu và nhận chức và van nài về hưu.

Sách Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục viết lách rằng:^[16]

Tháng 6, ngày hạ. Lê Quý Đôn, tham ô chủ yếu Thành Phố Hải Dương bị kho bãi. Từ Lúc sang trọng sứ ngôi nhà Thanh về bên nước, rồi vấp ngã thực hiện tham ô chủ yếu Thành Phố Hải Dương, Quý Đôn tự động giãi bày chín tội, tuy nhiên thực đi ra là tự động kể công tích của tôi.

Xem thêm: võ trường toản là ai

Theo Phan Huy Chú, câu nói. sớ phiên phiến rằng: "Tấm thân thuộc từng cút muôn dặm còn sinh sống về được, lại bắt gặp cảnh bà xã bị tiêu diệt, con cái thơ phiêu bạt địa điểm giang hồ nước, thần thực ko mến thực hiện quan liêu nữa, van nài mang lại về làng".^[5][19] Được đồng ý, ông về bên quê "đóng cửa ngõ, viết lách sách".^[20][21] Cũng theo đòi Phan Huy Chú, năm 1760, phụ thân bà xã ông Đôn là Lê Hữu Kiều thất lạc. Năm sau (1761), bà xã ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng thất lạc vì thế căn bệnh lao Lúc gần đầy 30 tuổi tác, và đang được đem sáu con cái.^[22] Theo ngôi nhà nghiên cứu và phân tích Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn kể từ quan liêu là vì thế thấy ngôi nhà chúa thường ngày thêm thắt rơi đà vô những việc sướng nghịch ngợm, mong muốn vấp ngã ông cút trấn cõi ngoài nhằm không thể cần nghe những câu nói. can ngăn của ông, chứ không cần hẳn là vì thế nỗi sầu riêng biệt về bà xã con cái.^[19]

Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh tắt thở, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe theo đòi câu nói. tâu của Nguyễn dựa Lân, chúa mang lại triệu Lê Quý Đôn về triều, phong thực hiện chức Thị thư, nhập cuộc chỉnh sửa quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông hiểu. Tháng 9 năm cơ, ông được cử thực hiện Tán lý quân vụ vô lực lượng của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) cút dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông thực hiện xong xuôi cỗ Toàn Việt ganh đua lục, kéo lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dưng khải van nài lập tháp canh điền khẩn hoang phí ở Thanh Hóa.

Năm Canh Dần (1770), bàn cho tới công tích tấn công dẹp, ông được thăng thực hiện Hữu thị lương y cỗ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.^[13] Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận mệnh lệnh đi kiểm tra sức khỏe duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc về bên, ông tâu van nài ân xá rời những thuế thổ sản, thủy sản cho những thị xã và thuế thân thuộc không đủ. Chúa Trịnh ngay tắp lự phó mang lại triều đình bàn và thực hành. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị lương y cỗ Lại. Khi lãnh nhiệm vụ này, ông đem tâu trình lên tứ điều, được chúa ca ngợi ngợi, cơ là:^[13]

1. Sửa thay đổi lối lối vấp ngã quan liêu.
2. Sửa thay đổi phục vụ những quan liêu.
3. Sửa thay đổi thuế khóa giang sơn.
4. Sửa thay đổi phong tục của dân.

Sách Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục viết lách rằng:^[16]

"Trước cơ, Quý Đôn thực hiện phó đô ngự sử, thông thường sử dụng số bạc hối lộ trong những khi xét khiếu nại nhằm dưng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị lương y cỗ Hộ. Đến ni, nhân Lúc nhà đá xét phân tử Thanh Hoa về bên, lại dưng rộng lớn một ngàn lạng ta bạc đang được ăn của đút, nên bởi chức Hữu thị lương y cỗ Hộ thăng thăng tiến này."

Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử cút khảo sát về tình hình thống khổ sở của quần chúng và những việc nhũng lân của quan liêu lại ở TP. Lạng Sơn.

Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân cơ ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân đem đến khí hòa, dẹp tai biến chuyển, cốt lấy lễ tuy nhiên cầu phúc của thần, lấy đức tuy nhiên khoan mức độ dân".^[13] Chúa nghe theo đòi, vấp ngã ông thực hiện Bồi tụng (Phó Tể tướng), lưu giữ việc dân chủ yếu, kiêm quản lí cơ Hữu hùng, tước đoạt Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông viết lách Vân đài loại ngữ.

Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ mệnh lệnh mang lại Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn tái hiện lại tuột hộ tịch, Quý Đôn kê cứu vãn tra xét vượt lên trên nghiêm khắc xung khắc, quần chúng đều nghiến răng căm hận, chúng ta thực hiện thư nặc danh dán ở cửa ngõ phủ chúa Trịnh van nài huỷ bỏ Quý Đôn cút tuy nhiên sử dụng Ngũ Phúc, câu nói. lẽ vô thư cực kỳ khích thiết. Nhân phía trên, Trịnh Sâm thay cho thay đổi khẩu lệnh, mang lại Ngũ Phúc nằm trong Quý Đôn đều lưu giữ việc làm đôn đốc thực hiện tuột. Ngũ Phúc van nài thực hành theo đòi điều lệ đời Cảnh Trị, đại để sở hữu điểm tăng, đem điểm rời, đem điểm bình vấp ngã vẫn như cũ. Số dân đinh khá kém cỏi với ngạch đinh năm chỉ Thái, dân cũng nghĩ rằng thuận tiện.^[16]

Tháng 10 năm Giáp Ngọ (1774), chúa Trịnh Sâm thân hành đem quân tấn công Thuận Hóa, Lê Quý Đôn được cử lưu giữ chức Lưu thủ ở Thăng Long.

Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng mạo Hoàng Ngũ Phúc tấn công chiếm hữu được Thuận Hóa. Tháng hai năm cơ, chúa Trịnh về bên kinh, rồi thăng ông thực hiện Tả thị lương y cỗ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.

Cũng vô năm cơ xẩy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) thay đổi quyển ganh đua với Đinh Thì Trung. Bị phát hiện, cả nhị đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm toan Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển loại 44, tờ 27 và tờ 28) chép:

"Quý Kiệt con cái Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa ganh đua [thi Hội] này, Quý Kiệt nằm trong Đinh [Thì] Trung thay đổi quyển lẫn nhau nhằm thực hiện bài bác. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung cần tội lưu cút Yên Quảng, Quý Kiệt cần về bên thực hiện dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát hiện bức thư riêng biệt của Quý Kiệt và cáo tố là vì Quý Đôn công ty sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, vứt đi ko xét, tuy nhiên luận thêm thắt tội Quý Kiệt, bắt nhốt ở ngục ở cửa ngõ Đông".

Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm đặt điều ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ,^[23][b] nhằm cùng theo với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt thăm dò cơ hội ngăn chặn quân Tây Sơn.^[24] Tại phía trên, ông biên soạn cỗ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về thực hiện Thị lương y cỗ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.^[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử lưu giữ chức Hành tham ô tụng, tuy nhiên ông kể từ chối và van nài thay đổi sang trọng võ ban. Chúa Trịnh đồng ý, mang lại ông thực hiện Tả hiệu điểm,^[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng mạo, tạm thời coi việc phủ chúa), tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm cơ, Lê Thế Toại dưng bài bác khải^[e] đả kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng cáo giác, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng phản, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan cút tấn công, Văn Đồng van nài sản phẩm. Sách Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:

"Văn Đồng cáo tố rõ rệt biểu hiện sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ lấy việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, cần giáng chức".

Năm Tân Sửu (1781), ông lại được lưu giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.

Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm tắt thở, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài ba mon sau, quân tam phủ nổi loàn giết mổ bị tiêu diệt Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), truất phế quăng quật Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, u Trịnh Cán), lập Trịnh Khải thực hiện chúa. Nhớ lại hiềm riêng biệt, Nguyễn Khản trình bày với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.^[f]

Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận mệnh lệnh đi làm việc Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều thực hiện Thượng thư cỗ Công.^[20]

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Trong toàn cảnh kiêu binh làm rối, triều chủ yếu rối ren, quần chúng đói khổ sở,... Lê Quý Đôn lâm bệnh trở nặng. Sau cơ, ông van nài về quê u là xã Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) nhằm trị liệu, tuy nhiên ko ngoài. Ông thất lạc ngày 14 tháng bốn năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng loại 45 (tức 11 mon 6 năm 1784),^{[25][26][21][20][g]} khi 58 tuổi tác.

Thương tiếc, chúa Trịnh Tông (tức Trịnh Khải) đang được ý kiến đề nghị với vua Lê Hiển Tông mang lại kho bãi triều tía ngày,^[27][28] cử Bùi Huy Bích thực hiện công ty lễ tang, đôi khi mang lại truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công cỗ Thượng thư. Đến Lúc vua Lê Chiêu Thống bắt quyền chủ yếu, ông được gia tặng tước đoạt Dĩnh quận công.^[13]

Con cái[sửa | sửa mã nguồn]

Ông đem tứ con cái trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.

Tác phẩm[sửa | sửa mã nguồn]

Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thiệt là một trong những ngôi nhà chưng học tập ở đời Lê mạt: một tay ông đang được chỉnh sửa, trứ thuật thật nhiều sách. Tuy kiệt tác của ông đang được thất lạc rất nhiều tuy nhiên những cỗ còn khắc ghi cũng là một trong những kho tư liệu nhằm khảo cứu vãn về lịch sử vẻ vang, địa dư và văn hóa truyền thống của nước Việt... cũng có thể phân chia những tác phẩm chữ Hán của ông đi ra thực hiện năm loại như sau:

1. Các sách bàn giảng về kinh, truyện[sửa | sửa mã nguồn]

• Dịch kinh phu thuyết (Lời bàn nông nổi về Kinh Dịch), bao gồm 6 quyển.
• Thư kinh biểu diễn nghĩa (Giảng nghĩa Kinh Thư), bao gồm 3 quyển, và đã được xung khắc in, đem tựa của người sáng tác đề năm 1772.
• Xuân thu lược luận (Bàn tóm tắt về Kinh Xuân Thu).

2. Các sách khảo cứu vãn về cổ thư[sửa | sửa mã nguồn]

• Quần thư khảo biện (Xét bàn những sách), bao gồm 4 quyển, đang được xung khắc in, đem tựa của người sáng tác (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người ngôi nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
• Thánh tế bào hiền khô phạm lục (Chép về khuôn mực của những bậc thánh hiền), bao gồm 12 quyển, đem tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
• Vân Đài loại ngữ (Lời trình bày, chia nhỏ ra từng loại, ở điểm hiểu sách), bao gồm 4 quyển, viết lách năm 1773. Sách chia thành 9 mục, từng mục lại chia thành nhiều điều. Trong từng mục, người sáng tác trích dẫn những sách Trung Hoa (cổ thư, nước ngoài thư) nhiều quyển khan hiếm đem, rồi lấy ý riêng biệt của tôi tuy nhiên bàn. Xem sách này thì biết người sáng tác đang được coi rộng lớn hiểu nhiều.

3. Các sách thuế tập dượt ganh đua văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Toàn Việt ganh đua lục (Chép đầy đủ thơ nước Việt), bao gồm trăng tròn quyển (theo Phan Huy Chú), tuy nhiên hiện tại còn 15 quyển. Sách bởi ông phụng chỉ chỉnh sửa, kéo lên vua Lê Hiển Tông coi năm 1768. Trong sách thuế tập dượt thơ của những ganh đua gia nước ta kể từ đời Lý cho tới đời Hậu Lê... Đây là một trong những cuốn sách quý nhằm khảo cứu vãn về tiểu truyện và kiệt tác của những ganh đua gia.
• Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt ở trong nhà vua), là sách thuế tập dượt những bài bác văn hoặc.

4. Các sách khảo về sử ký địa lý[sửa | sửa mã nguồn]

• Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), bao gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), viết lách năm 1749. Đây là cỗ sử được viết lách theo đòi thể kỷ truyện (chỉ đem phần Bản kỷ là chép theo đòi lối biên niên) chép kể từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) cho tới vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, lúc bấy giờ chỉ với giữ lại bao nhiêu phần là:

1. Đế kỷ (2 quyển), chép từ thời điểm năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) cho tới năm ông thất lạc (1433).
2. Nghệ văn chí (1 quyển), chép về sách vở và giấy tờ văn học.
3. Liệt truyện (11 quyển), chép về những Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời ngôi nhà Trần cho tới ngôi nhà Mạc).

• Đại Việt sử ký tục biên (Nguyễn Hoàn, Lê Quý Đôn, Vũ Miên ăn ý soạn).
• Bắc sứ thông lục (Chép đầy đủ việc Lúc cút sứ sang trọng Trung Quốc), 4 quyển, thực hiện năm 1763. Trong sách biên chép những công văn, thư kể từ, núi sông, lối sá, nói chuyện, đối ứng trong những khi cút sứ (1760-1762).
• Phủ biên tạp lục (chép lộn lạo về chủ yếu trị cõi biên thùy), bao gồm 6 quyển, thực hiện Lúc người sáng tác được cử thực hiện Hiệp trấn Tham nghiền quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách ghi chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
• Kiến văn đái lục (Chép lặt vặt những điều thấy nghe), bao gồm 12 quyển, đem tựa của người sáng tác đề năm 1777. Đây là tập dượt chữ ký nói tới lịch sử vẻ vang và văn hóa truyền thống nước ta kể từ đời Trần cho tới đời Lê. Trong sách, người sáng tác đang được trình bày cho tới nhiều nghành nghề nằm trong cơ chế những vương vãi triều Lý, Trần, kể từ trở nên quách núi sông, lối sá, thuế má, phong tục tập dượt quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cơ hội khai quật cho đến những nghành nghề thơ văn, sách vở và giấy tờ...
• Âm hóa học văn chú, bao gồm 2 quyển, đang được xung khắc in, chép những bài bác huấn chú của những nhà tại Trung Quốc, đem tất nhiên câu nói. đính thêm chủ yếu của người sáng tác.
• Lịch đại danh thần ngôn hành lục, bao gồm 2 quyển, chép việc làm của những danh thần những triều.

5. Thơ văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Liên châu ganh đua tập, bao gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn với mọi ganh đua gia không giống, và những bài bác vấn đáp của những ganh đua sĩ ngôi nhà Thanh và Cao Ly thực hiện Lúc ông cút sứ sang trọng Trung Quốc.
• Quế Đường ganh đua tập (Tập thơ Quế Đường), bao gồm 4 quyển
• Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), bao gồm 3 quyển.

Về văn Nôm, lúc bấy giờ chỉ còn:

• Bài thơ thất ngôn chén bát cú "Rắn đầu biếng học".
• Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, vớ kính vớ giới, vô vi phu tử" (Mày về ngôi nhà ck cần kính răn, chớ trái ngược ý chồng).
• Bài văn sách chất vấn về câu "Lấy ck mang lại xứng đáng tấm ck, bõ công điểm tô má hồng răn đen".
• Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con cái mong muốn lấy chồng".
• Bài "khải" viết lách bởi văn xuôi chép vô Bắc sứ thông lục.

Tuy nhiên trừ bài bác "khải" đi ra, theo đòi PGS. Nguyễn Thạch Giang, những bài bác Nôm sót lại đều ko chắc chắn là của ông.^[29]

Nhận xét[sửa | sửa mã nguồn]

Lê Quý Đôn là một trong những "nhà chưng học tập ham hiểu, ham biết và ham viết",^[30] là "một ngôi nhà chưng học tập đem kỹ năng rất là uyên chưng và nhiều dạng".^[21] Điều này đã được ngôi nhà sử học tập Phan Huy Chú nói đến việc kể từ trong thời gian đầu của thế kỷ 19, trích:

"Ông đem tư hóa học không giống đời, lanh lợi rộng lớn người tuy nhiên (vẫn) lưu giữ tính nết thuần phác, lại chuyên nghiệp học tập ko biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn ko rời cuốn sách. Bình sinh (ông) thực hiện sách thật nhiều. Bàn giấy về kinh sử thì thâm thúy, thoáng rộng, tuy nhiên nói tới điển cố thì khá đầy đủ rõ rệt. Cái sở ngôi trường của ông vượt lên trên hơn hết, phổ biến bên trên đời. Văn thơ ông thực hiện đi ra gọi là Quế lối tập dượt đem bao nhiêu quyển" (trong "Nhân vật chí")^[13]

"Ông là kẻ học tập vấn rộng rãi, đặt điều cây viết trở nên văn. Cốt cơ hội thơ vô sáng sủa. Lời văn hồn nhiên..., ko cần thiết tâm trí tuy nhiên trôi chảy đầy đủ như sông lâu năm hải dương cả, ko ở đâu ko đạt cho tới, thiệt là phong thái đại gia" (trong "Văn tịch chí").^[31]

Xét khía cạnh không giống, theo đòi Giáo sư Văn Tân nằm trong Viện Sử học tập (Việt Nam), Lê Quý Đôn còn là:

• Một ngôi nhà trí thức mong muốn đem những cách tân vô xã hội nước ta.
• Một ngôi nhà chủ yếu trị quan hoài cho tới quần chúng, thân mật quần chúng, và hiểu những ước muốn của quần chúng.
• Một ngôi nhà trí thức đem tư tưởng tự trọng và kiêu hãnh dân tộc bản địa.

Tuy nhiên, là một trong những nho sĩ trung thành với chủ với chúng ta Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cấp cho phong loài kiến hồi thế kỷ 18, nên vô đời ông, ông từng cút tấn công dẹp những lực lượng nổi dậy ngăn chặn triều đình Lê-Trịnh.^[32][33]

Giai thoại văn học[sửa | sửa mã nguồn]

Có một trong những giai thoại kể về Lê Quý Đôn, xứng đáng xem xét đem chuyện Rắn đầu biếng học:

Xem thêm: nguyễn minh phúc là ai

Người tao kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn^[h] cho tới thăm hỏi Tiến sĩ Lê Phú Thứ là kẻ các bạn nằm trong đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con cái các bạn là Lê Quý Đôn còn trẻ con tuy nhiên đang được hoặc chữ nên ông Trấn lấy nhan đề "Rắn đầu biếng học" nhằm demo tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã thử xong xuôi bài bác thơ bên dưới đây:

Chẳng cần liu điu vẫn như là nhà!

Rắn đầu biếng học tập lẽ ko tha

Thẹn đèn hổ lửa nhức lòng u,

Nay thét mai gầm rát cổ phụ thân.

Ráo mép chỉ thân quen tuồng lếu láo,

Lằn sống lưng cam chịu đựng vết roi vọt domain authority.

Từ ni Trâu Lỗ^[i] xin siêng học tập,

Kẻo hổ mang lừng danh thế gia!

Bài thơ đích thị vần, đích thị luật, đặc biệt ăn ý nhan đề, tuy nhiên ý tứ lại cao kỳ. điều đặc biệt, từng câu mang tên một loại "rắn".^[34]

Các dự án công trình nối liền với thương hiệu tuổi tác của Lê Quý Đôn[sửa | sửa mã nguồn]

Tên Lê Quý Đôn được dùng làm mệnh danh mang lại nhiều ngôi trường học tập, nhiều mặt phố ở từng nước nước ta như:

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Hiển Tông
• Chúa Trịnh
• Nạn kiêu binh
• Quan hệ nước ta - Bán hòn đảo Triều Tiên

Sách tham ô khảo[sửa | sửa mã nguồn]

• Thanh Lãng. Bảng lược thiết bị văn học tập nước ta, Quyển thượng. Nhà xuất phiên bản Thành Phố Sài Gòn, ko ghi năm xuất phiên bản.
• Bùi Hạnh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nhà xuất phiên bản Văn hóa.
• Phan Huy Chú (1992). Lịch triều hiến chương loại chí, tập dượt 1, mục Nhân vật chí và tập dượt 3, mục Văn tịch chí. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội.
• Dương Quảng Hàm (1986). Việt Nam văn học tập sử yếu ớt (bản in đợt loại 10). Trung tâm học tập liệu xuất phiên bản, Thành Phố Sài Gòn.
• Văn Tân, GS. (2012). Con người và sự nghiệp Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Thanh Niên.
• Trần Văn Giáp (2003). Tìm hiểu khoa sách Hán Nôm (trọn bộ). In vô Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội.
• Nhóm biên soạn sách Phủ biên tạp lục (2012). Tiểu sử Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập dượt dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất phiên bản Thanh Niên.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

Chú giải[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Quốc Sử quan liêu triều Nguyễn. Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục. Nhà xuất phiên bản giáo dục và đào tạo - thủ đô hà nội, 1998.
• Nguyễn Lộc, mục kể từ "Lê Quý Đôn" vô Từ điển Văn học (bộ mới), Nhà xuất phiên bản Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Thục (1992). Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 6, phần "Tiểu sử Lê Quý Đôn"). Nhà xuất phiên bản Thành phố Xì Gòn, 1992.
• Nguyễn Thạch Giang (chủ biên). Văn học tập thế kỷ 18. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn dựa Thế. Từ điển anh hùng lịch sử vẻ vang Việt Nam. Nhà xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 1992.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Quý Đôn bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam